Cách đây hơn 3 năm, chiến tranh đã xảy ra tại Ukraina. Hơn một năm trước, xung đột quân sự tại dải Gaza. Cách đây một tuần, chiến tranh bùng phát tại Trung Đông (giữa Iran và Israel). Hiện nay những cuộc xung đột vẫn đang xảy ra, và có nguy cơ bùng phát tại nhiều nơi trên thế giới. Có thể nói từ sau hai cuộc thế chiến, một lần nữa, hòa bình thế giới đang bị đe dọa. Có lẽ ý thức được tình trạng cấp bách này, vị tân Giáo hoàng Lêô XIV đã mở đầu lời chào thế giới bằng bình an của Chúa Giêsu phục sinh: Bình an cho anh em. Lời chào này phản ánh đường hướng mục vụ sắp tới của ngài. Ai cũng biết Đức Lêô XIV tiếp tục con đường hòa bình của các vị Giáo hoàng tiền nhiệm.

Trong bài viết này tôi xin lược lại những nỗ lực xây dựng hòa bình không biết mệt mỏi theo đuổi hòa bình của Giáo hội nói chung, của các Giáo hoàng nói riêng từ Công Đồng Vatican II (1962-65) cho đến nay. Có thể nói đây là sứ mạng cao cả mà Chúa Giêsu luôn mời gọi Giáo hội dấn thân.

Đức Giáo hoàng Phaolô VI: Hòa bình đòi hỏi công lý

Đức Giáo hoàng Phaolô VI tiếp nối Công đồng Vatican II sau Đức Gioan XXIII, và đóng vai trò quan trọng trong việc canh tân Giáo hội theo tinh thần của Công đồng này. Ngài được phong thánh năm 2018. Trong bối cảnh hậu Công đồng Vatican II và chiến tranh Việt Nam (1955 đến năm 1975), Đức Phaolô VI nhiều lần nhấn mạnh công lý là nền tảng của hòa bình. Ngài khẳng định “hòa bình không phải chỉ là không có chiến tranh, hòa bình cũng không phải là thành quả của một sự quân bình giữa các sức mạnh, luôn bấp bênh – hòa bình được xây dựng ngày này sang ngày khác bằng cách thiết lập một trật tự công bằng hơn giữa loài người như Chúa muốn” (Thông điệp Phát triển các Dân tộc, số 76). Năm năm sau, vào năm 1972, sứ điệp cho ngày Hòa bình Thế giới của ngài lặp lại công thức nổi tiếng: “Nếu muốn có hòa bình, hãy xây dựng công lý”.

Cũng trong sứ điệp trên, ngài hiểu công lý là một cảm thức chân thành dành cho con người, thể hiện bằng sự tôn trọng sâu xa đối với phẩm giá con người. Chỉ có như thế, chúng ta mới có thể cùng nhau xây dựng hòa bình. Theo ngài, hòa bình “là công trình được xây dựng ngày này qua ngày khác… nhắm đến thiết lập một trật tự thế giới do Thiên Chúa muốn, với công lý hoàn hảo hơn giữa con người” (Phát triển các Dân tộc, số 76).

Có lẽ vì tính độc đáo và căn cốt này, nên phong trào “Công lý và Hòa bình” trong Giáo hội toàn cầu lúc đó mỗi ngày một lan rộng. Nhiều tổ chức cũng lấy câu nói của ngài làm phương châm: “Nếu muốn có hòa bình, hãy xây dựng công lý”.

Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II: Hòa bình trong sự thật, tự do và yêu thương

Tiếp tục đường lối của vị tiền nhiệm, Thánh Giáo hoàng Gioan Phaolô II nhấn mạnh hòa bình gắn liền với bốn giá trị căn bản: sự thật, công lý, tình yêu (bác ái) và tự do. Sự thật nghĩa là tôn trọng chân lý về phẩm giá con người. Công lý là bảo vệ và thăng tiến quyền lợi của mọi người, nhất là người nghèo và yếu thế. Tình yêu cụ thể là chia sẻ vật chất và tinh thần với anh chị em. Và tự do được diễn tả nơi mỗi cá nhân được sống theo lương tâm, không bị áp bức.

Ngài trích dẫn lại tư tưởng của Đức Giáo hoàng Gioan XXIII trong Thông điệp Pacem in Terris rằng: “Hòa bình phải được thực hiện trong sự thật; nó phải xây dựng trên công lý; nó phải được làm sống động bởi tình yêu; nó phải được đem vào hiện thực trong tự do” (Thông điệp Pacem in Terris, số 167). Theo ngài, đây là nguyên tắc của hòa bình. Thực ra nguyên tác này giải thích rõ hơn thuật ngữ công lý của vị tiền nhiệm. Trong sứ điệp ngày Hòa bình Thế giới năm 1981, ngài chọn chủ đề “Phục vụ hòa bình, tôn trọng tự do – To serve peace, respect freedom”. Trong đó ngài kêu gọi tự do con người phải được tôn trọng nếu muốn đạt bình an bền vững. Ngài nhấn mạnh rằng tự do chân chính chỉ sinh hoa trái khi được hướng dẫn bởi lương tâm, và tự do bị chà đạp nơi nào thì hòa bình cũng thua cuộc.

Điểm kế tiếp có thể rất thú vị cho người đọc, khi vị Giáo hoàng này đưa ra một không gian để diễn tả sự thật, công lý, tình yêu và tự do: “Không có hòa bình, nếu nhân loại không trở nên một đại gia đình”. Theo đó, ngài cũng là người tích cực đối thoại liên tôn và đề cao vai trò của Công giáo trong việc “cầu nguyện và kiến tạo hòa bình” tại các vùng xung đột (ví dụ cầu nguyện hòa bình tại Tây Ban Nha, Ý, Brazil…). Ngài luôn kêu gọi người tín hữu là những “công dân của hòa bình”, dấn thân xây dựng hòa bình “từ những bất công nhỏ nhất trong đời sống hàng ngày” và “không sợ nói thật, sống yêu thương” trong thế giới đầy bất ổn.

Đức Giáo hoàng Bênêđictô XVI: Chăm sóc người nghèo và bài trừ bạo lực

Đức Giáo hoàng Bênêđictô XVI đặt nặng ý thức trách nhiệm cá nhân và yêu thương bác ái trong xây dựng hòa bình. Trong Thông điệp Caritas in Veritate (2009), ngài cảnh báo tình trạng “hòa bình cũng có nguy cơ bị xem như một sản phẩm kỹ thuật, chỉ là kết quả của những thỏa ước giữa các chính phủ hoặc những sáng kiến nhằm bảo đảm sự trợ giúp kinh tế hiệu quả”. Thay vào đó, “nếu muốn cho những nỗ lực hòa bình mang lại kết quả lâu dài, thì nó cần được đặt nền trên những giá trị cắm rễ sâu trong sự thật về đời sống con người. Nói cách khác, phải lắng nghe tiếng nói của các dân tộc bị ảnh hưởng và xem xét hoàn cảnh sống của họ để hiểu cho đúng tâm tư nguyện vọng của họ” (Caritas in Veritate, số 72.) Theo đó, ngài tiếp tục kêu gọi toàn cầu hóa “được hướng dẫn bởi đức bác ái và trách nhiệm”; một thế giới “hợp tác thay vì đối đầu” sẽ là điều kiện tiên quyết để duy trì hòa bình.

Đức Giáo hoàng tiếp tục nhắc lại rằng hòa bình đích thực là quà tặng của Thiên Chúa, phải được vun trồng trong nội tâm mỗi người bằng tin thần Kitô giáo. Tinh thần này được thể hiện bằng hành động mà ngài gọi là: “Chiến đấu với nghèo đói để dựng xây hòa bình” (Sứ điệp ngày Hòa bình Thế giới năm 2009). Kết thúc sứ điệp này, ngài “mời gọi mọi môn đệ của Chúa Kitô và mọi người thiện chí hãy mở rộng trái tim mình để đáp lại những nhu cầu của người nghèo, và thực hiện bất cứ hành động cụ thể nào có thể để giúp đỡ họ.”

Đức Giáo hoàng Phanxicô: Văn hóa gặp gỡ, tình huynh đệ và bất bạo động

Đức Giáo hoàng Phanxicô tiếp tục con đường hòa bình của các vị tiền nhiệm với trọng tâm “tình huynh đệ” và văn hóa gặp gỡ. Ngài kêu gọi toàn thế giới thiết lập “văn hóa gặp gỡ” để đấu tranh chống lại “văn hóa vô cảm, lãng phí và đối đầu” đang hoành hành. “Văn hóa quan tâm lẫn nhau là con đường đi đến nền hòa bình”. Cũng trong sứ điệp Ngày Hòa bình 2021, ngài nhắc lại rằng năm 2020 chứng kiến sự bất công thê thảm đối với người nghèo và khẳng định chỉ có tinh thần “chăm sóc lẫn nhau và cho toàn thụ tạo” mới mở đường cho một xã hội thân ái và công bằng (x. Sứ điệp ngày Hòa bình Thế giới 2021, số 1).

Nếu được phép nêu lên hai điểm nổi bật trong tư tưởng của Đức Phanxicô liên quan đến hòa bình, chúng tôi xin đề cử: tình thương và đối thoại liên tôn. Ngài kêu gọi các tôn giáo và cộng đồng đối thoại chân thành và cởi mở để cùng nhau xây dựng hòa bình, ví dụ Sứ điệp ngày Hoà bình Thế giới 2014 với chủ đề: “Tình huynh đệ: nền tảng và đường dẫn đến hoà bình”. Lý do là “đối thoại liên tôn tự nó là một sự đối thoại tìm kiếm hoà bình và công bằng xã hội, vượt lên trên mọi suy xét thuần tuý thực tiễn, là một hành vi dấn thân đạo đức giúp phát sinh một tình hình xã hội mới” (Evangelii Gaudium, số 250). Bên cạnh đó, Đức Phanxicô đặc biệt nhấn mạnh con đường không bạo động. Năm 2017, Ngài đặt ra chủ đề cho Sứ điệp ngày Hòa bình Thế giới là “Hòa bình không bạo lực: một lối chính trị cho hòa bình”, và nói rõ rằng “văn hóa chiến tranh chỉ dẫn đến đau khổ, bạo lực không bao giờ chữa lành thế giới vỡ vụn” (Sứ điệp ngày Hòa bình Thế giới 2017, số 1). Ngài thúc giục mọi tín hữu làm chứng “về lòng thương xót và tha thứ” như cách làm chứng hiệu quả nhất cho hòa bình đích thực.

Cuối cùng, Đức Giáo hoàng Phanxicô cũng đưa ra những sáng kiến cụ thể nhằm cổ vũ hòa bình trong thế giới hiện đại. Chẳng hạn, vào tháng 6 năm 2014 tại Vatican, ngài khởi xướng “Một phút cầu nguyện cho hòa bình – One Minute for Peace”, kêu gọi nhân loại ngừng bắn một phút trên toàn thế giới và cùng cầu nguyện (ngày 08/6/2014). Ở Việt Nam, sáng kiến này đã được Hội đồng Giám mục hưởng ứng từ năm 2014, kêu gọi các tín hữu dừng lại trong một phút để tưởng niệm nạn nhân chiến tranh và cầu nguyện cho hoà bình .

Đức Giáo hoàng Lêô XIV: Sứ điệp hòa bình và đoàn kết

Chúng ta đang dần làm quen và bước theo đường hướng mục vụ của tân Giáo hoàng Lêô XIV. Chắc chắn, ngài đã bắt đầu sứ vụ với chủ đề “hòa bình và đoàn kết” một cách rõ ràng. Trong bài phát biểu đầu tiên tại quảng trường thánh Phêrô sau khi được bầu ngày 08/5/2025, ngài mở đầu với lời chào của Chúa Giêsu phục sinh: “Bình an ở cùng tất cả anh chị em!” Ngài bày tỏ lòng tri ân vị tiền nhiệm là Đức Phanxicô về tinh thần yêu thương và không sợ hãi, và tuyên bố ước nguyện nối tiếp lời chúc bình an của Đức Phanxicô cho toàn thế giới. Trong phần định hướng sau đó, Đức Lêô XIV tiếp tục kêu gọi Giáo hội “luôn tìm kiếm hòa bình và công lý” cùng nhau cộng tác loan báo Tin Mừng.

Chúng ta chưa biết tương lai sẽ ra sao trong triều đại của Đức Lêô XIV. Chúng ta chỉ biết chắc một điều là ngài đang làm mọi thứ để dựng xây hòa bình. Có thể hòa bình này cần khởi đi từ con tim của mỗi người. Sau đó, hoa trái của hòa bình lan tỏa trước là trong gia đình, sau là giáo xứ, giáo hội và ở tầm mức quốc gia và quốc tế. Hoặc chúng ta có thể hiểu được một chút đường hướng mục vụ của hòa bình của ngài trong sứ điệp video của Đức Thánh Cha Lêô XIV gửi giới trẻ Chicago và toàn thế giới (14/6/2025) :

Trước tiên là hiệp thông và cộng đoàn: nền tảng của hòa bình

Đức Thánh Cha khởi đi từ mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi – hình mẫu của tình yêu và hiệp nhất – để mời gọi các bạn trẻ xây dựng tình bạn, cộng đoàn và sự liên đới trong đời sống thường ngày. Sau những thời gian khó khăn của đại dịch Covid và nỗi cô đơn trong xã hội hiện đại, Ngài nhấn mạnh rằng chính việc phục vụ tha nhân, sống chung trong đức tin và chia sẻ cuộc sống với nhau là con đường để tìm thấy ý nghĩa đích thực của cuộc đời. Trong sự quy tụ của cộng đoàn đức tin, nơi đó tình yêu Thiên Chúa được cảm nghiệm, người trẻ có thể tìm thấy sức mạnh, sự chữa lành và hy vọng. Đây chẳng phải là những yếu tố thiết yếu để vun đắp một nền văn hóa hòa bình sao?

Sau là người trẻ: ánh sáng hy vọng, sứ giả của hòa bình

Đức Thánh Cha gọi các bạn trẻ là “lời hứa của niềm hy vọng”, là ánh sáng trong thế giới nhiều bất ổn. Ngài khuyến khích họ vượt qua lối sống ích kỷ, dấn thân trong sứ mạng loan báo Tin Mừng và cổ võ hòa bình giữa các dân tộc. Dẫn lời thánh Augustinô và thánh Phaolô, ngài khẳng định rằng sự khắc khoải trong tâm hồn không phải là điều xấu, nhưng là dấu chỉ cho thấy Thiên Chúa đang kêu gọi. Trong Năm thánh Hy vọng, Đức Kitô – Đấng là niềm hy vọng – đang mời gọi người trẻ trở thành chứng nhân sống động của tình yêu Thiên Chúa, trở thành ngọn hải đăng soi chiếu hy vọng và hòa bình cho toàn thế giới hôm nay.

Tạm kết

Chúng ta đã vừa tìm hiểu qua những nét sơ khởi về nỗ lực xây dựng hòa bình của các Giáo hoàng từ sau Vatican II đến nay với một ước mơ: cùng Giáo hội kiến tạo hòa bình. Từ các giáo huấn của Đức Giáo hoàng Phaolô VI đến Đức Phanxicô và Đức Lêô XIV, chúng ta nhận thấy một đường hướng nhất quán: xây dựng hòa bình bắt đầu từ tình liên đới, tha thứ và yêu thương. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong bối cảnh Việt Nam. Người Công giáo Việt Nam được mời gọi làm chứng cho Tin Mừng tình yêu bằng cách sống hòa thuận trong gia đình, đồng hành cùng cộng đồng và dấn thân cho công bằng xã hội, để từ đó “lan tỏa bình an khắp nơi” như mong muốn của Hội thánh.

Nếu còn e ngại kiến tạo hòa bình, chúng ta hãy xin Chúa ban cho mình ơn can đảm. Sau đó, chúng ta tiếp tục lắng nghe lời mời của Giáo hội: “Sẽ không có gì khác thay đổi thế giới ngoài những con người cùng với Chúa Giêsu dấn thân cho thế giới, cùng với Người đến với những người sống bên lề xã hội và đến ngay giữa các mảnh đời lem luốc. Hãy đi vào cả chính trị nữa, và đấu tranh cho công lý và phẩm giá con người, nhất là cho những người nghèo nhất trong những người nghèo. Tất cả các con là Giáo hội.”

Lm. Giuse Phạm Đình Ngọc SJ