Dẫn nhập

Con người thường có những tư tưởng xấu xa. Kể cả các vị thánh cũng từng có lúc bị cám dỗ, bị những ý tưởng xấu tấn công. Đó có thể là chiêu thức của kẻ thù, nhưng cũng có thể là những yếu đuối của chính chúng ta. Đã là người, chúng ta thích suy nghĩ, thích hoạt động và thích chạy theo những sở trường của mình. Trong tiến trình này, tiếc là không ít người chiều theo những ý tưởng xấu xa để làm những điều tệ hại. Tôi đang nói đến vấn nạn tin giả (fakenews) đang thịnh hành trên mạng xã hội.

Tin giả có nhiều dạng khác nhau, mà nguy hiểm nhất là deepfake (video, âm thanh do AI tạo ra giống hệt người thật). Đức Thánh Cha Phanxicô gọi “tin giả là dấu hiệu của thái độ thiếu khoan dung và quá nhạy cảm, chỉ làm lan tràn sự kiêu căng và thù hận”. Trong khi đó, Chúa Giêsu mời chúng ta bước vào con đường của sự thật (Ga 14,6). Và ai đứng về phía sự thật thì nghe tiếng Ngài (x. Ga 18,37). Kinh Thánh không chỉ dạy sống thật, mà còn vạch trần nguồn gốc sự dối trá: “Ma quỷ là kẻ nói dối và là cha sự gian dối” (Ga 8,44). Lịch sử cứu độ cho thấy tội lỗi đầu tiên của nhân loại bắt nguồn từ một tin giả do Satan tung ra, đó là lời dụ dỗ Eva tin vào điều trái với lời Chúa (x. St 3,1-5). Hậu quả là con người sa ngã, và bị đuổi ra khỏi Vườn Địa Đàng.

Tin giả nhưng hậu quả thật

Theo đạo đức và thần học, tin giả gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho cộng đoàn và phẩm giá con người. Trước hết, việc cố ý lan truyền điều sai sự thật vi phạm nghiêm trọng điều răn “chớ làm chứng dối”, xúc phạm đến Thiên Chúa là Chân Lý và làm tổn thương tha nhân. Dối trá bao giờ cũng bào mòn niềm tin và hủy hoại các mối quan hệ. Nói theo lời của Đức Giáo hoàng Phanxicô: “Thông tin giả nhưng có vẻ đáng tin này mang tính soi mói, gây chú ý bằng cách khơi gợi ấn tượng và những định kiến xã hội, và khai thác những cảm xúc bộc phát như lo lắng, khinh miệt, tức giận và thất vọng.”

Khi sự dối trá lan tràn, người ta dễ mất lòng tin, tựa như hàng giả vậy. Về mặt luân lý, tin giả và những dối trá có chủ đích “gieo rắc sợ hãi và chia rẽ…, xé nát tình liên đới và thậm chí đe dọa phẩm giá căn bản của con người”. Thật vậy, tin giả thường tạo nên bầu khí nghi ngờ, thù hận, biến anh em thành kẻ thù. Nó phá vỡ sự hiệp thông mà chúng ta được mời gọi xây dựng trong gia đình nhân loại.

Không chỉ gây chia rẽ, tin giả còn làm băng hoại các giá trị luân lý nơi cá nhân. Khi chìm đắm trong tin giả, người ta cũng dần bị “ô nhiễm” và mất phương hướng về luân lý. Dần dần tin giả khiến chúng ta khó nhận ra được sự thật, đánh mất lòng tự trọng và cũng không còn khả năng yêu thương. Hậu quả này có một tên gọi khác: thờ ơ hay vô cảm. Vì lời dối trá có chủ đích sẽ “giết chết lòng trắc ẩn”. Kể cả người tạo tin giả lẫn người theo tin giả không còn nhạy bén trước đau khổ của tha nhân. Dối trá trở nên bình thường! Đây là một vấn nạn đạo đức nghiêm trọng, bởi nếu lòng trắc ẩn bị giết chết thì xã hội sẽ thù hận và vị kỷ.

Về phương diện thần học, tin giả chống lại Thiên Chúa và con người. Thánh Augustinô dạy rằng mỗi lời nói dối đều là xúc phạm Thiên Chúa, Đấng là Sự Thật tuyệt đối, và vì yêu mến Chúa, chúng ta phải chọn sự thật trên hết mọi sự. Ngài cho rằng: “Mọi lời nói dối đều là tội lỗi– Omnis mendacium est peccatum”. Theo đó, chúng ta “không bao giờ được nói dối– Nihil est mentiendum”. Ngoài ra, tin giả còn biến con người thành phương tiện cho những mục đích thấp hèn (như tiền bạc, quyền lực). Khi dựng chuyện vu khống hoặc bôi nhọ ai, người làm tin giả đã xâm phạm danh dự và nhân phẩm của nạn nhân cách bất công. Đồng thời, chính họ cũng đánh mất phẩm giá bản thân khi hành động trái với lương tâm và sự thật. Nói như lời thánh Gioan: “Khi nó (ma quỷ) nói dối là nó nói theo bản tính của nó, bởi vì nó là kẻ nói dối, và là cha sự gian dối” (Ga 8,44).

Sau cùng, tin giả làm suy yếu nền tảng đạo đức của xã hội. Một xã hội không còn tin vào sự thật, mọi người đều ngờ vực lẫn nhau, thì rất khó để duy trì công lý và hòa bình. Theo Đức Giáo hoàng Bênêđictô XVI với đại ý rằng: “Ai để sự thật ra bên lề thì cuối cùng sẽ không còn phân biệt được công lý với bất công”. Quả vậy, khi sự thật bị bóp méo, các giá trị cốt lõi như công bằng, bác ái cũng bị đảo lộn. Vì thế, tin giả là mối đe dọa cho cộng đoàn tôn giáo và cả xã hội nữa. Hiểu rõ những tác hại ấy, người Kitô hữu càng được thôi thúc noi gương Chúa mà dấn thân bảo vệ sự thật, góp phần hàn gắn những rạn nứt do tin giả gây ra.

2. Ba chủ thể trong vòng xoáy tin giả

a. Người tạo tin giả

Đây là đầu mối của vấn đề. Họ có thể là cá nhân hoặc tổ chức cố ý bịa đặt, xuyên tạc thông tin nhằm phục vụ mục đích riêng. Đó có thể là để trục lợi tài chính, thao túng dư luận hoặc triệt hạ đối phương. Về mặt luân lý, hành vi này là dối trá có chủ ý, một tội trọng vì vi phạm trực tiếp giới răn của Chúa và luật tự nhiên. Người cố tình gieo tin thất thiệt đứng về phía “cha của sự dối trá” (Ga 8,44) và cộng tác với sự dữ. Họ có thể gây hoang mang, kích động hận thù hoặc bạo lực.

Đức Thánh Cha Phanxicô mô tả “kẻ tung tin giả” thường bắt nguồn từ tham lam và khao khát quyền lực hoặc hưởng thụ. Quả thật, vì tham lợi mà họ bất chấp thủ đoạn, kể cả gây hại cho xã hội. Người tạo tin giả phải chịu trách nhiệm. Họ không thể biện minh rằng “tôi không biết, tôi chỉ làm để giải trí”, v.v. Thần học luân lý dạy rằng tội lỗi càng nặng khi người gây ra biết rõ và cố tình nhằm mục đích xấu. Trong trường hợp này, người làm tin giả cố tình gieo mầm chia rẽ, chống phá, hay vì mục đích xấu nào đó. Họ cần ý thức tội lỗi của mình và hoán cải, nếu không, hành vi đó sẽ dẫn họ xa rời Thiên Chúa và cộng đồng.

b. Người lan truyền tin giả

Đây là nhóm đông đảo hơn, những ai tham gia truyền thông. Nhiều người không trực tiếp tạo ra tin giả nhưng vô tình hoặc cố ý chia sẻ nó (share). Trách nhiệm luân lý của họ tùy thuộc vào mức độ hiểu biết và ý muốn khi lan truyền thông tin sai. Nếu họ biết rõ tin đó giả mà vẫn chia sẻ, họ cũng đồng phạm trong tội nói dối và chịu trách nhiệm gần như người tạo tin. Còn nếu họ không biết đó là tin giả và chỉ vì cả tin hoặc thiếu kiểm chứng đã phát tán, họ mắc lỗi ở chỗ cẩu thả và thiếu ý thức đạo đức. Giáo huấn gọi họ là thiếu hiểu biết do cố ý không chịu tìm hiểu sự thật (ignorantia vincibilis). Nói cách khác, người dùng mạng xã hội nên có bổn phận phải tỉnh thức và phân định thông tin, không được tuỳ tiện lan truyền mọi thứ.

Đức Thánh cha Phanxicô cảnh báo: “Không ai trong chúng ta có thể cảm thấy mình được miễn trừ khỏi bổn phận chống lại những sự giả trá này”. Mỗi cá nhân hãy là những người tham gia truyền thông tỉnh táo. Đức Phanxicô cảnh tỉnh rằng “chúng ta luôn bị cám dỗ ru ngủ lương tâm hoặc rơi vào bi quan thất vọng”. Để tỉnh táo, chúng ta cần cân nhắc: “Điều này có thật không? Nó có tốt đẹp và hữu ích không?” trước khi nhấn nút chia sẻ. Người lan truyền tin giả một cách cố chấp, bất chấp cảnh báo, thì cũng cần xét lại đạo đức của mình, vì khi đó họ đồng lõa với sự dối trá và góp phần gây hại cho cộng đồng. Trách nhiệm luân lý của họ là ngừng lại, kiểm chứng sự thật, và chỉ truyền đi những gì chân thật mang tính xây dựng.

c. Nhà kiểm duyệt truyền thông

Nhóm thứ ba này bao gồm những người kiểm soát nội dung thông tin. Đây có thể là các biên tập viên, cơ quan báo chí, quản trị mạng xã hội, công ty công nghệ, hoặc cơ quan quản lý nhà nước về truyền thông. Họ được ví như “người gác đền” luồng thông tin, có khả năng chặn đứng hoặc gỡ bỏ tin giả, đồng thời thúc đẩy thông tin chính xác đến công chúng. Nhóm này có trách nhiệm rất lớn đối với thiện ích chung. Ngay từ Công đồng Vatican II đã đề cập đến điều này: “Việc thực thi đúng đắn quyền này đòi hỏi những điều được truyền thông phải luôn luôn xác thực và đầy đủ, trong khi vẫn giữ được nguyên tắc công bình và bác ái; ngoài ra, cách thức truyền thông cũng phải lương thiện và xứng hợp, nghĩa là cả trong việc săn tin lẫn loan tin, tuyệt đối phải tuân giữ luật lệ luân lý, các quyền lợi chính đáng và phẩm giá con người.” Theo đó, những ai làm công tác biên tập, kiểm duyệt phải tôn trọng sự thật và phẩm giá người khác trong cả khâu thu thập lẫn phổ biến tin tức. Nếu cố tình bóp méo hoặc dung túng tin sai, họ đã phản bội ơn gọi nghề nghiệp và mắc lỗi luân lý. Ngược lại, khi họ tận tâm loại bỏ tin thất thiệt, xác minh nguồn tin chính xác, họ đóng góp vào sự thiện chung, tạo dựng niềm tin xã hội và mở đường cho hiệp thông và hòa bình.

Dĩ nhiên, “kiểm duyệt” không đồng nghĩa với triệt tiêu tự do thông tin. Ở đây đòi hỏi có sự quân bình: nhà quản lý truyền thông phải bảo vệ tự do ngôn luận chính đáng, đồng thời ngăn ngừa và chế tài sự lạm dụng tự do này để gieo rắc điều gian dối, xấu xa. Giáo huấn Giáo hội khẳng định nhà nước và các cơ quan hữu trách có bổn phận đặc biệt phải “bảo vệ và gìn giữ quyền tự do thông tin chân thật và chính đáng, ban hành và thực thi luật pháp để ngăn chặn những thiệt hại nghiêm trọng cho công ích do việc lạm dụng các phương tiện truyền thông” (Inter Mirifica, số 12). Do đó, người làm công tác kiểm duyệt cần công minh, khách quan và đặt lợi ích sự thật lên trên bất cứ áp lực kinh tế, chính trị nào.

Ở bình diện tôn giáo, Giáo hội cũng tham gia “kiểm duyệt”, qua việc nhắc nhở luân lý cho các tín hữu: không ủng hộ báo chí thiếu đạo đức, lên tiếng trước những thông tin xuyên tạc về đức tin. Tóm lại, trách nhiệm luân lý của nhà kiểm duyệt là dùng quyền hạn đúng đắn để phục vụ sự thật, “bảo vệ một mạng lưới truyền thông tự do, cởi mở và an toàn”, và bảo đảm môi trường thông tin lành mạnh cho xã hội. Nếu họ lơ là hoặc vì tư lợi mà để lọt tin giả tràn lan, họ cũng phải chịu trách nhiệm về sự thiệt hại do mình không ngăn chặn.

Thực tế cả ba nhóm trên đều liên đới với nhau trong vòng luẩn quẩn của tin giả. Mỗi bên nếu thiếu trách nhiệm sẽ khiến sự dữ lan rộng. Do đó, mỗi chúng ta (dù ở vai trò nào) cũng cần tự vấn: “Tôi đã góp phần ngăn chặn hay tiếp tay cho tin giả?” Lương tâm Kitô giáo đòi buộc chúng ta hoán cải nếu mình từng vướng vào vòng xoáy ấy, đồng thời can đảm dấn thân cho sự thật ngay trong môi trường truyền thông.

3. Kitô hữu sống với truyền thông như thế nào?

Giữa thời đại nhiễu loạn thông tin, người Kitô hữu được mời gọi sống tinh thần của Chúa Kitô trong việc sử dụng và tham gia truyền thông. Điều này đòi hỏi một lối sống và hành xử cụ thể, dung hòa giữa sự thật và bác ái, theo gương Đức Giêsu. Dưới đây là một số định hướng căn bản giúp chúng ta đi theo Chúa giữa thời đại tin giả:

a. Trung thực trong lời nói và việc làm

Mỗi Kitô hữu trước tiên phải sống thật trong lời ăn tiếng nói. Hãy tập nói “có” thành thật khi có, “không” rõ ràng khi không (x. Mt 5,37). Thực tế kiểu nói dối, nói nửa vời hay thêm thắt thường hấp dẫn chúng ta. Đức Giêsu dạy “Có thì phải nói có…”. Vì thế, ta cần tránh thói quen “nói cho vừa lòng nhau” hoặc “khéo léo nịnh nọt” mà thiếu chân thành. Sống trung thực còn nghĩa là nhất quán: không giả hình “hai mặt”. Chứng tá về sự liêm chính, ngay thẳng sẽ là nền tảng để ta đáng tin cậy khi nói về Tin mừng. Ngược lại, nếu Kitô hữu mà cũng sa vào vòng xoáy tin giả, gian dối, thì lời chứng về Chúa sẽ mất sức thuyết phục.

b. Phân định kiểm chứng thông tin

Trong thời đại kỹ thuật số, kỹ năng phân định là vô cùng cần thiết. Không phải tin nào trên mạng cũng đúng; do đó người theo Chúa càng phải cẩn trọng. Trước khi chia sẻ một tin, hãy tự hỏi: “Nguồn tin này có đáng tin không?” “Đã được kiểm chứng chưa?” Nếu có chút hoài nghi, hãy dừng lại để xác minh qua các nguồn chính thống hoặc trang kiểm chứng. Đức Thánh Cha Phanxicô khen ngợi những sáng kiến giáo dục người trẻ biết phân tích, đánh giá thông tin và tích cực vạch trần sự giả dối thay vì vô tình tiếp tay.

Một mẹo nhỏ giúp phân định tốt: Để ý tiêu đề. Hãy cảnh giác trước tin chỉ nhằm khơi gợi cảm xúc tiêu cực (giật gân), hoặc các trang tin không rõ danh tính tác giả. Hãy làm theo lời thánh Phaolô: “Hãy thử nghiệm mọi sự: điều gì tốt thì giữ lấy” (1 Tx 5,21). Sự thận trọng này không làm ta chậm tiến; trái lại, nó giúp bảo vệ ta và cộng đoàn khỏi bị thao túng. Như lời Đức Giáo hoàng Phanxicô: “Chúng ta cũng không bao giờ được phép ngừng tìm kiếm sự thật, bởi vì sự giả dối luôn luôn có thể len vào, ngay cả khi chúng ta nói ra những điều đúng.” Luôn truy tìm sự thật là cách ta tôn trọng Chúa, Đấng là Sự Thật, và tôn trọng chính mình cùng người khác.

c. Tinh thần xây dựng bác ái

Người Kitô hữu không những phải nói sự thật mà còn phải nói với tình yêu (caritas). Thánh Phaolô khuyên hãy “lấy tình bác ái mà nói lên sự thật” (x. Ep 4,15). Điều này rất hợp trong truyền thông: nội dung đúng đắn cũng cần được truyền tải bằng giọng điệu yêu thương, tôn trọng. Nếu ta thấy một thông tin sai, hãy đính chính một cách ôn hòa, nhã nhặn, tránh rơi vào vòng xoáy cãi vã, công kích lẫn nhau. Hãy nhớ rằng đối tượng giao tiếp của ta luôn là con người thật, với phẩm giá con Chúa, chứ không phải chỉ là một tài khoản ảo để ta trút mọi giận hờn. Hoặc nói theo ngôn ngữ của Đức Thánh Cha Phanxicô: “Trái tim của thông tin không phải là tốc độ đưa tin hay sức ảnh hưởng đối với độc giả, nhưng là con người.” Vì vậy, bất cứ khi nào ta đăng tải hay bình luận, hãy tự hỏi: “Điều này có đem lại ích lợi cho ai không?” “Nó có làm tổn thương ai không?” Nếu chỉ để thỏa mãn cái tôi hoặc gây hấn, thì tốt hơn đừng nói, đừng chia sẻ.

d. “Văn hóa sự thật” trong môi trường số

Thời đại kỹ thuật số mở ra một “quảng trường công cộng” mới trên internet, nơi người Kitô hữu có thể hiện diện và làm chứng. Chúng ta được mời gọi tích cực sử dụng kỹ thuật cho mục đích tốt. Đức Phanxicô nói cụ thể hơn: “Chúng ta được khuyến khích đem Thiên Chúa, tình huynh đệ và sự nhiệt thành dấn thân, vào tràn ngập các mạng xã hội ấy”(Christus Vivit, số 241). Cụ thể, ta có thể chia sẻ Lời Chúa, các câu chuyện truyền cảm hứng, những thông tin hữu ích cho cộng đoàn. Ai thích viết, cứ viết; ai thích làm video, cứ làm, ai có thể livestream, cứ thực hiện, miễn là chúng ta tạo ra văn hóa rắc gieo hy vọng và tôn trọng sự thật.

Nếu thấy bạn bè lan truyền tin giả, ta khéo léo góp ý hoặc cung cấp nguồn tin xác thực thay thế. Chắc chắn, xây dựng một “văn hóa sự thật” không thể trong một sớm một chiều, nhưng từng việc nhỏ ta làm sẽ góp phần tạo nên một môi trường truyền thông lành mạnh hơn. Như lời thánh Giáo hoàng Phaolô VI trong Inter Mirifica: “Người giáo dân phải cố gắng thấm nhuần tinh thần Kitô giáo vào các phương tiện truyền thông để chúng thật sự phục vụ kế hoạch của Thiên Chúa”. Vì thế, mỗi lần hiện diện online, chúng ta hãy nhớ mang căn tính môn đệ Chúa: trung thực, công bằng, yêu thương. Đừng để mình bị cuốn vào những “cơn bão” thông tin vô bổ.

Tạm kết

Mấy ngày nay có vài bài phản ánh tin giả đang lan tràn. Hy vọng bài này góp thêm cái nhìn mới để theo tiếng gọi của Đức Giêsu, Đấng là “Đường, Sự Thật và Sự Sống” (Ga 14,6). Đi theo Chúa nghĩa là can đảm bước ngược dòng: dám sống trung thực khi xung quanh nhiều dối trá, dám bảo vệ sự thật khi nó có nguy cơ bị bóp nghẹt, và dám lên tiếng xây dựng hiệp thông khi xã hội dễ chia rẽ dối gian.

Ước sao mỗi Kitô hữu biết dùng “khí giới sự sáng” (x. Rm 13,12) để đẩy lùi bóng tối của tin giả. Để làm được điều này, lời gọi hoán cải luôn mang tính khẩn thiết. Hôm nay, Chúa Thánh Thần thôi thúc chúng ta hoán cải trong cách nghĩ, cách nói năng trên các phương tiện truyền thông, từ bỏ thói xấu đưa chuyện thất thiệt hay “ném đá giấu tay” trên mạng. Thay vào đó, chúng ta cần truyền thông bằng trái tim của người môn đệ Chúa. Để kết thúc, xin trích lại lời nguyện dễ thương này của Đức Giáo hoàng Phanxicô:

Lạy Chúa, xin làm cho chúng con nên những khí cụ bình an của Chúa.
Giúp chúng con nhận ra sự ác tiềm ẩn trong thứ truyền thông không kiến tạo hiệp thông.
Giúp chúng con biết loại bỏ nọc độc khỏi những phán đoán của chúng con.
Giúp chúng con nói về tha nhân như anh chị em của chúng con.
Chúa là Đấng trung tín và đáng tin cậy, xin làm cho lời nói của chúng con thành những hạt giống sự thiện cho thế giới.
Nơi đâu có kêu la, xin cho chúng con biết lắng nghe;
nơi đâu có bấn loạn, xin cho chúng con tạo được niềm hứng khởi hòa hợp;
nơi đâu có những mơ hồ, xin cho chúng con biết mang đến sự minh bạch;
nơi đâu có loại trừ, xin cho chúng con mang đến tình liên đới;
nơi đâu có kích động, xin giúp chúng con mang lại sự điềm tĩnh;
nơi đâu hời hợt, xin cho chúng con nêu lên được những thắc mắc đích thực;
nơi đâu có thành kiến, xin cho chúng con đánh thức được niềm tin;
nơi đâu có hận thù, xin cho chúng con biết mang đến niềm tôn trọng;
nơi đâu có giả dối, xin cho chúng con mang đến sự thật. Amen.